کاهش خسارت‌های ناشی از زلزله در ساختمان‌ها از دو جنبه درخور بررسی است: از یک سو توجه به مسئله ایمنی در ساختمان‌های مساجد در حال احداث زیرا با اینکه در موقعیت کنونی توجه به خطر زلزله امری بدیهی و اجتناب‌ناپذیر به نظر می‌رسد ولی کاستی‌ها و نقص‌های شدیدی در این زمینه وجود دارد و در عمل فاصله فراوانی با استانداردهای جهانی داریم. از سوی دیگر به دلیل اینکه تعداد زیادی از ساختمان‌های مساجد در حال احداث از سوی اسکلت‌سازی فلزی است، ایمنی آنها بیش از هر چیز به کیفیت جوش کاری‌ها بستگی دارد اما فقدان کارگران ماهر یکی از علل مهم دور بودن از موازین فنی و اصول ایمنی در ساخت‌و‌سازهای جدید است.
ایران کشوری است لرزه خیز که بر روی کمربند لرزه ای آلپ – هیمالیا قرار گرفته است. کشور ما همواره در طول تاریخ، شاهد زلزله‌هایی نیرومند بوده و همواره خسارتهای جانی و مالی زیادی را این پدیده طبیعی متحمل شده است. تجربه زلزله‌های گذشته در ایران بیانگر این نکته است که مهم ترین عامل بروز خسارت‌های فراوان اقتصادی و تلفات انسانی آسیب پذیری بالای ساختمان‌ها و تاسیسات زیربنایی می‌باشد و در این میان با توجه به حجم گسترده ساختمان‌های بنایی و وجود ضعف‌های فنی و اجرایی در آنها، می توان عامل اصلی بروز خسارت در زلزله را آسیب پذیری بالای ساختمان های بنایی عنوان کرد. این در حالی است که تجربه همین زلزله‌ها نشان می‌دهد که ساختمان‌های با مصالح بنایی که حداقل‌های ضوابط آیین نامه‌ای را رعایت نموده‌اند، رفتار بسیار مناسبی از خود نشان داده‌اند. ولی متأسفانه حجم ساختمان‌های ساخته شدۀ مطابق استاندارد در مقابل ساختمان‌های غیر استاندارد زیاد نیست و ساختمان‌های مهم زیادی همچون مدارس، مساجد و غیره وجود دارند که ضوابط استاندارد ۲۸۰۰ را برآورده نمی‌سازند و نیاز به بهسازی دارند. از طرفی فصل هفتم دستورالعمل بهسازی لرزه‌ای ساختمان‌های موجود (نشریه شماره ۳۶۰) که به بهسازی ساختمان‌های مصالح بنایی پرداخته، بسیار مختصر و بر مبنای تنش مجاز بوده و همخوانی چندانی با سایر فصول این دستورالعمل که بر مبنای روش عملکردی است، ندارد. در این راستا، با کار و تلاش مستمر و بهره گیری از آیین‌نامه‌ها و استانداردهای مختلفی همچون FEMA ،ASCE و آیین نامه هند و تشکیل جلسات متعدد با حضور جمع کثیری از صاحبنظران و متخصصین این امر و استفاده از نظرات داوری اساتید فن، «دستورالعمل بهسازی لرزه‌ای ساختمان‌های بنایی غیرمسلح» تهیه و ارایه گردید. در این دستورالعمل، پس از بیان کلیات، محدوده کاربرد و مراحل ارزیابی آسیب پذیری به ارزیابی وضعیت موجود و تعیین مشخصات مصالح پرداخته شده است. سپس روش ارزیابی کیفی آسیب پذیری شامل روش‌های سریع و تفصیلی بیان شده است. در ادامه، روش ارزیابی کمی آسیب پذیری شامل روش‌های تحلیل، تعیین سختی و مقاومت اجزاء و معیارهای پذیرش آمده و در نهایت، برخی راهکارهای بهسازی شامل بهسازی کلی و موضعی به همراه جزئیات آن‌ها، تشریح شده است.

در این دستورالعمل، سعی شده تا حد ممکن شرایط کشور مدنظر قرار گیرد. با این وجود، به علت پیچیدگی‌های رفتاری مصالح بنایی و عدم انجام آزمایشات کافی و متعدد در کشور، جهت شناخت رفتار مصالح بنایی متداول در ایران، جای تحقیقات و فعالیت بیشتر در این زمینه وجود دارد در نتیجه، کار حاضر خالی از ایراد نبوده و امید است با مطالعات بیشتر در این خصوص، در آینده شاهد سازگاری بیشتر آن با شرایط کشور باشیم.

ضوابط این نشریه برای بهسازی ساختمان‌های با مصالح بنایی غیر مسلح، شامل کلافدار و بدون کلاف است. در این نوع ساختمان‌ها تمام یا قسمت عمده بارهای قائم و جانبی که توسط دیوارهای آجری یا بلوک سیمانی یا سنگی تحمل می‌شود، کاربرد دارد. بناهای خشتی و بناهای خاص از جمله بناهای تاریخی، مشمول ضوابط این نشریه نمی‌شوند.

از آنجا که این نشریه بر مبنای اصول عملکردی است، برای کلیه ساختمان‌های بنایی غیر مسلح کاربرد دارد. استفاده از این نشریه برای ان دسته از ساختمان‌های بنایی غیر مسلح که هدفی بالاتر از هدف بهسازی مبنا را نیاز دارند یا بیش از سه طبقه توصیه می‌شود.

مراحل ارزیابی آسیب پذیری

ارزیابی آسیب پذیری، اولین گام در انجام مطالعات بهسازی است. در این گام، نواقص ساختمان مشخص می‌شود و سپس با استفاده از روش‌های بهسازی این نواقص برطرف می‌شوند. مراحل انجام ارزیابی آسیب پذیری به شرح زیر است.

گردآوری اطلاعات اولیه
بازرسی وضعیت موجود
ارزیابی کیفی آسیب پذیری
ارزیابی کمی آسیب پذیری

بعد از انجام ارزیابی‌های کیفی و کمی آسیب پذیری و مشخص شدن دقیق ضعف‌ها، بایستی برای رسیدن به سطح عملکرد مورد نظر، ساختمان بهسازی شود. برخی از راهکارهای بهسازی ساختمان‌های بنایی غیرمسلح در فصل ۵ ارائه شده است.

راهکارهای بهسازی

برای انجام بهسازی لرزه‌ای ساختمان، می‌توان عناصر موجود در سیستم سازه‌ای آن را تقویت و المان‌های دیگری به این سیستم اضافه کرد. به طوری که، مقاومت جانبی و شکل پذیری ساختمان افزایش یابد. بنابراین، راه کارهای ارائه شده برای بهسازی لرزه‌ای ساختمان‌های بنایی غیرمسلح را می‌توان به دو دسته زیر تقسیم کرد.

روش‌های بهسازی کلی
روش‌های بهسازی موضعی
در هر حال، برای بهسازی لرز‌ه‌ای و ترمیم ساختما‌ن‌های بنایی موجود، به منظور کاهش آثار ناشی از نیروهای زلزله، اصول زیر باید رعایت شود.

مصالح مورد استفاده بایستی از کیفیت مطلوبی برخوردار بوده و حتی المقدور با مصالحموجود متجانس باشد.
وزن سازه با برداشتن عناصر سنگین فوقانی کاهش داده شود.
سیستم فونداسیون باید بار نهایی سازه را به نحو مطلوب به زمین منتقل کند.
دیوارها باید کاملاً با یکدیگر درگیر و به هم بسته شوند. کف‌ها باید به خوبی به دیوارها متصل شوند، تا از شکست خارج صفحه‌ای آن‌ها جلوگیری شود.
دیوارهای سازه باید در هر دو جهت عمود بر هم در ساختمان به صورت یکنواخت توزیعشوند. فاصله بین مرکز جرم و مرکز سختی ساختمان با اضافه کردن دیوارهای جدید کاهش داده شود. با این عمل آثار نامطلوب پیچش در ساختمان کاهش پیدا می‌کند.
سیستم سقف باید دارای انسجام کافی باشد و به نحو مطلوب به دیوارهای سازه‌ای متصلشده باشد.
عناصر غیرسازه‌ای باید به طور کامل و به نحو مطلوب به سیستم ساز‌ه‌ای متصل شوند.
بهسازی کلی

در بهسازی کلی ساختمان، روش یا روش‌هایی به صورت کلان جهت ارتقای مقاومت کلی ساختمان درنظر گرفته می‌شود. برای مثال، در روش بهسازی کلی می‌توان از سیستم‌های جداساز لرزه‌ای یا تکنیک‌هایی که باعث بالابردن مقاومت ساختمان می‌شود، بهره جست. در صورتی‌ که نواقصی در اجزای سازه وجود داشته باشد، لازم است این نواقص با استفاده از روش‌های موضعی برطرف شود.

ایران از جمله کشورهای زلزله‌خیز جهان است. با وجود این واقعیت، متأسفانه بخش عظیمی از مساجد کشور بر اساس ضوابط فنی استوار نیستند. این در حالی است که ساختمان مسجد باید سرمایه، هویت و فرهنگ ملی و مذهبی کشور باشد. استحکام و مقاوم‌سازی ساخت ‌و سازها در کشور باید اولویتی ویژه در برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری‌های کلان مسئولان اجرایی پیدا کند.
بعد از زلزله بم و فجایعی که برای مردم این منطقه پیش آمد دوباره بحث مقاوم‌سازی سخن روز همه مسئولان و حتی مردم شد و تعمیر، مرمت و مقاوم‌سازی ساختما‌ن‌های قدیمی مدنظر قرار گرفته شد ولی نکته‌ نگران‌کننده این است که متأسفانه حتی بعد از وقوع زلزله‌های اخیر همچنان ساختمان‌های خصوصی، عمومی، آموزشی و دولتی‌ای احداث می‌شود که در آنها همه ضوابط محاسباتی برای مقاوم‌سازی در برابر زلزله به طور اصولی و صحیح اجرا نمی‌شود.
به هر حال مسئله مقاوم‌سازی در هر دو زمینه یاد شده (ساختمان‌های قدیمی و بافت‌های فرسوده یا ساختمان‌های جدید و نوساز) مطرح است. در این میان، ساختمان‌های عمومی اولویت و اهمیت بیشتری دارند زیرا آنها در گروه ساختمان‌های درجه یک قرار می‌گیرند و تعداد کاربران‌شان بسیار بیشتر است. ساختمان مسجد هم به دلیل عمومی‌بودن و هم با توجه به معیارها و ارزش‌های دینی و مذهبی اهمیت بسیار زیادی دارد و در بحث مقاوم‌سازی جایگاهی ویژه پیدا می‌کند. رویکرد ما در این مقاله بهینه‌سازی لرزه‌ای و راهکارهای ایمن‌سازی ساختمان مساجد کشور است.
مراحل بهسازی لرزه‌ای ساختمان مساجد
با توجه به مراحل بهسازی لرزه‌ای که در دستورالعمل پژوهشکده زلزله‌شناسی نشان داده شده است، مراحل بهسازی لرزه‌ای ساختمان مساجد به این چهار مرحله تقسیم می‌شود:
مرحله اول: این مرحله به اولویت‌بندی ساختمان‌های مساجد مربوط است یعنی باید با توجه به معیارهای موجود، ساختمان مساجد را با اولویت برای بهسازی دسته‌بندی کنیم.
مرحله دوم: قبل از بهسازی لرزه‌ای باید ویژگی‌های ساختمان مسجد مورد نظر به طور دقیق بررسی شود. مشخصات اجزای معماری و اجزای سازه‌ای، میزان خطرهای لرزه‌ای و ژئوتکنیک ساختگاه و نتایج ناشی از ارزشیابی مقدماتی لرزه‌ای از ویژگی‌های ساختمان است که باید بررسی شود. سپس باید اطلاعات ساختمان مسجد مورد نظر جمع‌آوری شود، اطلاعاتی نظیر پیکربندی، سیستم سازه‌ای، مشخصات مصالح، ساختمان‌های مجاور و ساختگاه. پس از جمع‌آوری اطلاعات برای سطح عملکرد انتخابی، نیاز یا عدم نیاز ساختمان به بهسازی مشخص می شود.
مرحله سوم: در صورتی که تشخیص داده شد ساختمان مسجد با توجه به سطح عملکردی که دارد از نظر سازه‌ای مناسب نیست باید آن را بهسازی کرد. در این مرحله گزینه‌های مناسب برای بهسازی باید بررسی شود و با توجه به ملاحظات اقتصادی و اجرایی بهترین گزینه انتخاب شود.
مرحله چهارم: پس از تصویب طرح بهسازی و تهیه نقشه‌های اجرایی، مرحله بهسازی شروع می‌شود.
بدین‌ترتیب‌، لازم است بر رعایت استانداردها در ساخت‌وسازهای جدید نظارت کافی شود زیرا مسامحه در نظارت و رعایت‌نکردن استانداردهای ساخت و جوشکاری موجب اضافه‌شدن انبوه ساختمان‌های غیراستاندارد می‌شود. مسئله بعدی بهسازی لرزه‌ای (مقاوم‌سازی) یا هماهنگ‌سازی ساختما‌ن‌های مساجد موجود است که در سال‌های اخیر در دستور کار دولت هم قرار گرفته است.